***3
تقریباً نیم قرن پیش، یکی از زمین شناسان این شرکت، آجر کتیبه داری را که از چغازنبیل یافته بود، برای سرپرست هیات باستان شناسی مستقر در شوس برد و به این ترتیب این دین ادا شد. خواندن این کتیبه امکان شناخت شهری را فراهم می‌کرد که توسط اونتاش گال Untash-Gal، پادشاه ایلام ساخته شده بود. او در اواسط قرن سیزدهم قبل از میلاد، پادشاهی می‌کرد و پایتخت او شهر شوش بود.
***4
زیگوارت چغازنبیل، در حال کشف حجاب از دنیایی است که در دامنه‌های این زیگوارت مخفی بوده و هرگز به ذهن کسی خطور نکرده بود. موضوع کلی، همین پرده برداری از چنین دنیایی است.
***5
نگرشی تاریخی
حدود اواسط قرن سیزدهم قبل از میلاد، پشته وسیعی که بیش از 30 متر از رودخانه آب دز، یکی از شعبات کارون را از مسیر مستقیم خارج و به آن قوس می‌دهد، توسط شاه ایلام اونتاش گال انتخاب شد تا در آن شهرکی مذهبی بنیان گذاشته شود و تبدیل به مرکزی زیارتی برای مردم ایلام گردد. این شهرک دور اونتاش نامیده شد که چنین نامی برگرفته از نام بنیانگذار آن بود.
بین شوش، که در آن زمان پایتخت ایلام بود و این پدیده نوین که در جنوب شرقی آن قرار داشت، حدود 30 کیلومتر، یعنی یک روز کاروان‌رو، فاصله است. مسیر مشابهی نیز دور اونتاش را به شهر هیدالو Hidalu، که در نزدیکی شهر شوشتر امروزی قرار دارد، متصل می‌کرد. این شهر در کنار رود کارون، اندکی پس از خروج این رود از کوهساران به طرف دشت سوزیانای قدیم بنا شده بود.
***6
درباره نوع زندگی این شهر در زمان ساسانیان یا قرن‌های بعد از آن و ورود اسلام، هیچ نوع شواهدی در دست نیست. فقط در قرن هفدهم میلادی، یکی از حاکمان کوچک محلی، روی دیوار بیرونی شمال شرقی و در بالای آبکندهای عمیق، اقامتگاه کوچکی برای خود می‌سازد که به چشم‌انداز وسیع دره آب دز مسلط بوده است. از این خرابه کوچک تکه‌ای از سفال لعاب‌دار با زمینه‌ای به رنگ سفید و نقوش آبی رنگ و یک قطعه دستبند شیشه‌ای الوان به دست آمد.
سکوتی که شهر مغضوب و مخلوع از پا درافتاده را در بر گرفته بود، یک بار دیگر قبل از رسیدن باستانشناسان شکسته می‌شود و آن هنگامی است که یک سیاست مدار غربی ظاهراً مقامی در دزفول داشته است، برای رسیدن به این شهر از چغازنبیل می‌گذرد و احساس می‌کند که استعداد و قریحه کاوشگری دارد. می‌گویند که کارگران او روزها و روزها برای حفر زاویه غربی برج سماجت به خرج داده‌اند. بدیهی است که فقط در خشت خام کلنگ زده و آن را زیر و رو کرده‌اند. این زخم را هنوز هم زیگورات بر تن خود دارد.
***7
زیگورات
شهرسازان اونتاش گال برای بنای شهر جدید، پشته‌ای را انتخاب کردند که در نزدیکی ساحل یک رود قرار داشت. شکل طبیعی این رود نیز در شکل کلی جدید تاثیر می‌گذاشت. این شهر در نیمه راه دو مجتمع انسانی قرار می‌گرفت که از بزرگترین مجتمع‌های مسکونی ایلامی بودند. این مکان‌یابی به نحوی انتخاب شده بود که بر تمام دشت اشراف داشت تا جایی که وقتی هوا صاف و شفاف بود، می‌شد هم شوش پایتخت را از آن دید و هم شهر بزرگی را که قبلاً از شوشتر کنونی در این مکان بوده است. بخش عظیمی از این سلسله تپه‌ها، که حاشیه‌ای برای موقعیت استقرار شهر هستند، هم به خط سیر دیوار بیرونی شهر تحمیل می‌شده است و هم به دیواری که تمنوس [شهر مقدس] را محدود می‌کرد.
***8
زیگورات که برای خود دارای حصار جداگانه‌ای بود، در مرکز همین تمنوس برپا شده بود. شهر نوبنیاد شاه ایلام در حد شرقی دوآب در مقابل کوهساری برپا شده بود که مانعی عظیم، خشن و تا حدی غیرقابل عبور را تشکیل می‌داد. دنیای اطراف این شهر غالباً خصمانه بود. رودی یا بستری بسیار گسترده از این بنیاد حمایت می‌کرد. زیگورات دور اونتاش نشان‌گر و تعیین کننده مرز شرقی مذاهبی بود که برج مقدس همین زیگورات برای آنها نمایشی از خط ارتباط بین زمین و آسمان را ارائه می‌داد.
اگر سلسله اتلالی که شهر را از جنبه شمال شرقی محدود می‌کند، با گذاشتن شهرک در این سوی خندق‌هایی با سراشیب تند، موجب به وجود آمدن تسهیلاتی برای قامت افرازی حصار خارجی می‌شوند، در عین حال زمین محلی را که بستر شهر را تشکیل می‌دهد، از نظر سراشیبی و فرود دچار نوعی حالت آسیب‌پذیری می‌کند. اختلاف سطح بین دیوار خارجی شمال شرقی و دیوار جنوب غربی بالغ بر 5/20 متر بوده است. در نتیجه، سیلاب‌ها و جریانات شدید آب که از این تپه‌ها سرازیر می‌شده، ضایعات و خربی‌هایی را به بناهای خشتی وارد می‌کرده است. با توجه به ضمائمی که بعداً به زیر دیوار جنوب غربی تمنوس اضافه شده تا از دفع آبهایی مطمئن گردند که در این جهت جاری می‌شده‌اند، تصور می‌شود که مبارزه علیه آب باید قرن‌ها به طول انجامیده باشد. زمانی که هیات عملیات خود را در این مکان آغاز کرد، محوطه باستانی را مسیل‌های متعدد عمیقی بریده و بخش‌هایی از دیوارهای صحن‌ها و تمنوس و شهر را با خود برده بود. به این ترتیب، زیگورات در جهت جنوب غربی، از حد و حدود خود تجاوز کرده و تنها امید این است که توان بناهایی را بازیابی نمود.