***2
بویراحمدی ، ایل و گویش0
ایل بویراحمدی یا بویراحمد ، بزرگترین طایفه از شش طایفه کهگیلویه و یکی از چهار گروهِ لُرهای ایران :1) بختیاری ، کوه گلو (کوه گیلو)، مَماسَنی (ممسنی ) و لرستان [ . این نام را بویر می نویسند و به صورتهای مختلفی تلفظ می کنند، مانند : بوئیر ، بویر (رجوع کنید به رزم آرا، ج 6، ص 62)، بویر (رجوع کنید به لمعه )، بویر (رجوع کنید به دهخدا، ذیل مادّه ). ] نام آنان در گزارشهای دوره ناصری و مظفری به صورت «بایرحمت » و «بایرحمتی » نیز آمده است ( وقایع اتفاقیه ، ص 76،100[
طایفه بویراحمدی در منطقه ای کوهستانی زندگی می کنند که از شرق بهبهان و شمال دوگنبدان آغاز می شود و تا ارتفاعات کوه دِنا در شمال شرقی امتداد دارد. این منطقه با حدود چهار هزار کیلومتر مربع وسعت ، تقریباً نیمی از استان کنونی کُهگیلویه و بویراحمد را دربرمی گیرد. ظاهراً جمعیت بویراحمدیها در طول قرن گذشته بیش از ده برابر شده است . در دهه نخستین قرن حاضر، جمعیت آنها حدود دوهزار خانوار (فسائی ، ج 2، ص 271)، در 1289 ش حدود 4750 خانوار (رنکینگ ، ص 3، 32) و در 1323 ش حدود ده هزار خانوار (گارود ، ص 38) برآورده شده است ] سرشماریهای دهه های بعد نیز ناظر بر جمعیت شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمدی است و اختصاصاً در باب جمعیت طایفه مذکور اطلاّعی عرضه نمی دارد .
***3
تقسیمات طایفه ای و سیاسی . بویراحمدی اتحادیه ای است که معمولاً با نام «ایل » از آن یاد می شود، و مرکب از حدود هفتاد طایفه مختلف است . این طوایف در سه واحد سیاسی بویراحمد گرمسیر، بویراحمد سردسیر علیا و بویراحمد سردسیر سفلی '، سکونت دارند. البته برخی تداخلها در اجزای این تقسیم بندی مشاهده می شود. هریک از این بخشها نیز در حوزه اقتدار خانی از تبار خاندان حاکم بویراحمدی ، قرار می گیرد. مهمترین این طوایف از لحاظ جمعیت و سوابق نقش سیاسی عبارت اند از: طایفه های تامْرادی ] تامُرادی [ ، قایدگیوی ] یاکِیْگیوی [ ، آقایی ، به انضمام نَرْمابی و زنْگوایی و باباخانی ؛ طوایف دشتِ موری شامل تیره های اولاد میرزاعلی و شیخ و طاس احمدی ؛ و حدود پانزده طایفه گوناگون سادات از جمله سادات امامزاده علی و سادات محمودی و سادات رضا توفیق ] برخی از این سادات که باسواد و باهوش و کاردان بودند، به دستگاه خانی راه می یافتند و میرزا و مُهردار مشیر و مشار خانها و کلانتران ایل و طایفه های بویراحمدی می شدند. میرزاها، خانها و کلانتران را در حل و فصل مسائل سیاسی و اقتصادی یاری می دادند و حساب دخل و خرج آنها را نگه می داشتند و ضابط اصلی و مسئول «غوره مالخانی »، یعنی گروه محافظان و نوکران و خدمتگزاران دستگاه خانی ، بودند. افرادی از سادات بویراحمدی نیز که تحصیلات دینی داشتند، به تبلیغ مذهب و امور مذهبی ، مانند عقد ازدواج ، طلاق ، کارهای وراثت ، وصیت و مراسم خاکسپاری ، در میان مردم ایل می پرداختند (رضا فاضل ، ص 3739) [ . از دیگر طوایف مهم بویراحمدی ، جلیلی ، تیرتاجی یا نگین تاجی و سی سختی است
***4
علاوه بر این ، حدود چهل طایفه کوچکتر نیز وجود دارند که دو سوم آنها به محل زندگیشان منسوب اند؛ مانند طایفه چیتابی که در روستای چیتاب زندگی می کنند (برای آگاهی از تقسیمات طایفه ای ، محل سکونت و آمار جمعیت این طوایف رجوع کنید به مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، 1347ش.(
این طوایف و بویژه طوایف بزرگتر آنها از لحاظ ساختار به چندین بخش («تیره »، «تَشْ») تقسیم می شوند که هر یک از این بخشها معمولاً دودمان خاصی تشکیل می دهند، ولی غالباً تبار یکسانی ندارند. بارها دیده می شود که بخش خاصی از هر یک از این طایفه ها تیره اولیه و اصلی قلمداد می گردد، و حال آنکه بخشهای دیگر معمولاً ملحقاتی بعدی از منشأ متفاوت به شمار می آیند. بنابراین ، می توان گفت که هر طایفه مجموعه ای است از تبارهای مکمل یکدیگر که حول محور یک تبار یا تیره اصلی گرد می آیند. با این حال ، برخلاف آنچه از وجه تسمیه بسیاری از طوایف بزرگ برمی آید، آنها از یک تبار مشترک نیستند.
***5
در کنار این تقسیم بندی طوایف ، یک تقسیم بندی سیاسی نیز در کار است ؛ بیشتر طوایف بزرگ که در آغاز زیر نفوذ خان واحد و مقتدری بوده اند، در جریان تحولات سیاسی ، به چند دسته یا جناح سیاسی تقسیم شده و هریک تحت نظارت یکی از اعضای مقتدر خاندان حاکم طایفه قرار گرفته اند. این رئیس معمولاً، ولی نه همیشه ، یکی از اعضای تبار اصلی و اولیه طایفه بوده است . معمولاً این دسته ها و جناحهای سیاسی چنان تقسیمات طایفه ای را تحت الشعاع قرار می دادند که چه بسا حتی اعضای یک تیره نیز به گروههای سیاسی متفاوت و حتی مخالف یکدیگر می پیوستند. علاوه بر این ، تمام خانها اعمّ از خان طایفه یا سرکرده جناحی از جناحهای سیاسی موجود همواره سعی داشتند که واحد زیر نفوذ خود را توسعه دهند. بدین ترتیب ، برخی از آنها از طریق دست اندازی به مناطق جدید یا جلب دیگران به حیطه فرمانروایی خود، طوایف کوچکتر یا بخشهایی از طوایف بزرگتر را زیر نفوذ و اقتدار خویش در می آوردند. البته این گروهها غالباً هویت ایلی اصلی خود را حفظ می کردند. بنابراین ، اعضای یک طایفه می توانستند در زمره اتباع خان طایفه دیگری درآیند. واحدهایی که بر این اساس به وجود می آمدند، مبنای واحدهای سیاسی بویراحمدی را تشکیل می دادند و لفظ طایفه به آنها نیز اطلاق می شد. بدین ترتیب ، طایفه مُلاّ وَلی واحدی سیاسی بود که زمام امور آن را یکی از رؤسای قایدگیوی به نام ملاولی در دست داشت ، چیتابیها از جمله یکی از اقمار این واحد به شمار می رفتند و با اینکه خود را بخشی از این طایفه سیاسی می دانستند، در عین حال خود را طایفه ای از تبار چیتابی هم می شناختند. لفظ طایفه درباره گروههای مختلف «عمله » و «مال خانی » نیز به کار می رفت . این طوایف مجموعه ای بودند از خانوارهای طوایف گوناگون که نیروی نظامی شخصی و خدم و حشم و کارگزاران و ملازمان خوانین و بویژه ایلخانها را تشکیل می دادند (تحقیقات میدانی مؤلف( .