***2
با شکوه‌ترین ساختمان شیوه آذری و شاید کل معماری ایران پس از اسلام، گنبد سلطانیه (قرن هشتم هجری) است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ساخته شده است. از ارسن بزرگ سلطانیه پایتخت سوم ایلخانان (پایتخت اول مراغه و پایتخت دوم تبریز) که در برگیرنده بیمارستان، خانقاه و میانسرای بزرگ آن بوده، تنها گنبدخانه و آرامگاه اولجایتو (تربت‌خانه) باقی مانده است. این ارسن شاید به اندازه دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده است.
تهرنگ گنبدخانه، هشت پهلو می‌باشد و در جلوی آن ایوانی بوده که آثارش هنوز دیده می‌شود. گنبد دو پوسته پیوسته آن نزدیک به 25 متر دهانه وارد و چفد پایه آن «چمانه» است که گنبد سبویی پدید آورده است.
***3
نکته: گنبدی که مقطع آن چفد چمانه است یعنی از دوران چفد چمانه حول محور خود به وجود می‌آید را گنبد سبویی گویند.
این بنا ارتفاعی حدود 50 متر دارد (از کف تا نوک گنبد) و نمای درونی گنبد به گونه‌های گره‌سازی درهم (آجر و کاشی)، کاشی‌کاری (معرق و معقلی)، سفال پیش‌بر، کاشی مهری و سفال مهری آمود شده که بخشی از آن به جا مانده است.
ویژگی ساختمانی و نیارشی این گنبد چنان است که دانشمندی چون پروفسور سن پائولوزی رییس دانشکده معماری فلورانس ایتالیا ساختمان گنبد کلیسای «سانتا ماریا دل فیوره» در شهر فلورانس را برگرفته از گنبد سلطانیه می‌داند.
***6
این بنا در قرن هشتم هجری به دستور علیشاه گیلانی (گیلان از توابع تبریز) در تبریز ساخته شده و گفته شده دارای میانسرایی بزرگ، مدرسه، مناره، برج و سه درآیگاه ورودی بوده است. این ساختمان و دیگر نمونه‌ها نشان می‌دهند در سرزمین آذربایجان چه اندازه توان ساخت چنین ساختمانهای بزرگی وجود داشته است. این مسجد دارای ایوانی بسیار بزرگ با دهانه‌ای نزدیک به 30 متر و دیواری به ضخامت 11 متر بوده که در همان زمان چون پوشش ایوان سست کار شده بود فرو ریخته است.
***7
بخشی از ساختمانهای ارسن بسطام در شیوه رازی ساخته شده‌اند. مانند آرامگاه بایزید بسطامی، منار و مسجد مردانه و زنانه، خانقاه بایزید و امامزاده محمد. ولی گنبد غازان خان، سردر، ایوان غربی میانسرا، مدرسه شاهرخیه، آرامگاه شاهزاده، گنبد امامزاده محمد و برج کاشانه از بناهای شیوه آذری و متعلق به قرن هشتم هجری می‌باشند. گنبد امامزاده محمد و گنبد غازان خان هر دو از نوع رک (مخروطی) می‌باشد.
***8
این مسجد در قرن هشتم بنا شده و یکی از معروفترین مساجد چهار ایوانی ایران است. این مسجد در زمان آبادانی خود دارای گنبدی دو پوسته بوده که هم اکنون «خود» آن ریخته و تنها آهیانه آن باقی مانده است. شبستان‌های این مسجد با طاق‌های آهنگ و چهاربخش پوشیده شده و پوشش ایوان جلوی گنبدخانه، گونه‌ای ترمبه پتکانه بسیار زیبا می‌باشد.